Türkiye Cumhuriyeti Madeni Paralarının Tarihçesi
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk madeni paraları 10 kuruş, 5 kuruş, 20 kuruş ve 100 para olarak basılmıştır. Bu paraların bir yüzünde başak kabartması, diğer yüzünde ise Osmanlıca harflerle “Türkiye Cumhuriyet” ifadesi yer almaktadır. Mesrur İzzet Bey tarafından tasarlanan bu paralar, 1939 yılına kadar tedavülde kalmıştır.
Bronz alaşımdan üretilen 100 paranın 1924-1939 döneminde 19 milyon adet basıldığı, 10 kuruşun ise 11 milyon adet olarak piyasaya sürüldüğü bilinmektedir. Harf devriminin ardından Türk alfabesinin kullanıldığı yeni madeni paralar, bir yüzünde “Türkiye Cumhuriyeti” yazısı veya Mustafa Kemal Atatürk’ün silueti ile 100 kuruş ve 1 lira olarak 1934’te, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş, 25 kuruş ve 50 kuruş ise 1935 yılında basılmıştır. Cumhuriyet tarihinin en küçük madeni parası olan 10 para, 1940 yılından itibaren basılmaya başlanmıştır.
Yıllar geçtikçe, değerleri artan bozuk paralardan 5 liranın 1974’te, 10 liranın 1981’de, 20 lira, 50 lira ve 100 liranın 1984’te, 25 liranın 1985’te ve 500 liranın 1989’da basımı gerçekleştirilmiştir. 1990’lı yıllarda 2 bin 500 lira, 5 bin lira, 10 bin lira, 25 bin lira, 50 bin lira ve 100 bin lira gibi yeni paralar tedavüle girmiştir. 250 bin lira ise 2002 yılında piyasaya sürülmüştür. Geçen 100 yıl boyunca, tasarımda değişikliklerin yanı sıra, paradan sıfır atılması, Yeni Türk Lirası’na geçiş, Türk lirasının yeni simgesine kavuşması gibi birçok yenilik yaşanmıştır. Ayrıca, madeni paraların kalınlıkları ve alaşımları da zamanla değişiklik göstermiştir.
Tek metalli paralardan iki metalli paralara geçiş yapılarak, günümüzde 50 kuruştan 5 liraya kadar olan paraların iki metalli, 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş ve 25 kuruş gibi paraların ise tek metal olarak üretilmeye başlandığı görülmektedir. Bu basım şekli, dünya genelinde de örnekleri bulunan bir uygulama olup, güvenlik sağlamakla birlikte paranın hafifletilmesi ve kalitesinin artırılması amacı taşımaktadır.
Madeni Para Üretiminde Kontrol Süreçleri
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü Darphane Daire Başkanı Şenol Yıldız, Beşiktaş’taki yerleşkede 10 üretim hattı bulunduğunu belirtmiştir. Tedavül sürecindeki kontroller hakkında şu bilgileri aktarmıştır: “Üretim sürecinin ilk aşaması, temin ettiğimiz ham maddenin belirlenen spektrlere uygun olup olmadığını kontrol etmektir. Bu, hem kimyasal hem de fiziksel kontrolü içerir. Ürettiğimiz paraların kontrolü, üretim kalitesi açısından değerlendirilir; bu değerlendirme, laboratuvarımız ve üretim ekibimiz tarafından gerçekleştirilir. Üretilen paralar Merkez Bankası’na gönderildikten sonra nihai kontroller yapılır ve uygun olmayanlar iade edilir. Böylece, piyasaya sunulmadan önce madeni paralar, bu üç aşamalı kontrolden geçmektedir.”
Yıldız, günlük ortalama 2,5 milyar adet üretim kapasiteleri bulunduğunu ifade ederken, Kartal’daki yerleşkenin hem yeni kapasite oluşturduğunu hem de ana merkezin yedek hattı olarak işlev gördüğünü belirtmiştir.
Cumhuriyet’in 100. Yılı Anısına Üretim
Yıldız, Cumhuriyet’in 100. yılı anısına 100 milyon 5 lira basılıp piyasaya sürüldüğünü ifade ederek, “Normal tedavül parası olan 5 lira piyasaya sürülmeye devam etmekte olup 20 milyon adedi geçti. 2024’ün sonuna kadar 850 milyon adet 5 liranın piyasaya sürülmesi hedeflenmektedir. Ayrıca, 400 milyonun üzerinde 50 kuruş ve 7 milyon adet 25 kuruş üretim hedefimiz bulunmaktadır. Bu rakamlar, Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın bize vermiş olduğu talimatlar doğrultusunda belirlenmiştir.” demiştir.
Bozuk Paraların Ömrü ve Değerleri
Her ülkenin kendine özgü spektral değerleri olduğunu belirten Yıldız, Türk madeni parasının da belirli özgünlükleri olduğunu vurgulamıştır. Üretim ve senyoraj değerleriyle ilgili olarak şunları eklemiştir: “Mümkün mertebe, madeni paranın metal olması nedeniyle hafif olmasını sağlamaya çalışıyoruz, diğer taraftan ekonomik değerini de optimize etmek istiyoruz. Paranın kendi değeri ile üretim maliyeti arasındaki oranı sürekli dengede tutmaya özen gösteriyoruz. Senyoraj değerlerinin toplamda pozitif kalması için çalışıyoruz. Paranın döngüsü yaklaşık 25 yıl sürmekte ve bu süre içerisinde kalitesini koruması gerekmektedir.”
Azerbaycan İçin Üretim Faaliyetleri
Yıldız, Azerbaycan bozuk parasının Darphane’de basıldığını belirterek, “Onlarla yaptığımız bir sözleşmemiz var. Bu anlaşma gereği 33 milyon adet metal para basımı gerçekleştireceğiz ve bu miktarın yaklaşık yüzde 80’ini tamamladık. Onların bizden talep ettiği 3 parça bozuk paradan 2’sini teslim ettik. Kalan kısmın numunelerini gönderdik, onaylamaları durumunda kalan kısmı da teslim etmiş olacağız.” diye konuşmuştur.
Teknolojik gelişmelerle birlikte kağıt para kullanımının azaldığını belirten Yıldız, bu durumun madeni paralar için geçerli olmadığını ifade ederek, “Bozuk paranın kültürel olarak Türk toplumunda çok özel bir yeri bulunmaktadır. Son 5 yılda basılan metal paraların adedinde bir azalma olmadığını görüyoruz. Metal para kullanımı devam etmekte ve bastığımız adetler bunu göstermektedir.” şeklinde eklemiştir.
