İzmir’in Tarihi: Bir Kentin Dönüşümü
Geçmişte İzmir’de yaşanmış olaylar, kentin tarihinin köşe taşlarını oluşturur. Mavi gök kubbenin altında, mavi körfez neler gördü, neler yaşadı! Gök gürledi, bulutlar ne yağmurlar bıraktı ki! İnsanlar her zaman doğanın öznesiydi. Yamaçlarda zeytin toplayanlar, bayırlarda koyun otlatanlar, yalıda balık tutanlar, düzlüklerde üzüm ve buğday yetiştirenler, sahilde dolaşan ozanlar! Sıradan insanlar bu güzelliklerin tadını çıkardı, onlardan faydalandı. Ancak toplumsal gelişme o aşamadaydı ki son sözü her zaman buyurganlar söyledi. Kan teri aştı! Savaşlar ve çatışmalar, insanların ürettiklerine el koymak içindi.
Türklerin İzmir’e Yerleşimi
İzmir ve çevresinin Türk yurdu olmasının tarihi, 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında, Anadolu’ya yayılan Türkmen beylerinden Çaka Bey’in 1081 yılında İzmir’i fethetmesiyle başlamış ve ardından hız kazanmıştı. (Çaka Bey büstü – Mersin Müzesi) Bizans İmparatorluğu döneminde çeşitli nedenlerle nüfus azalmış, Anadolu’ya akın akın Türkmenler gelmişti. Kimi yerlerde çatışarak, bu kadim toprakları kendilerine vatan yapmaya çalışıyorlardı. Bir dönem Bizans’a esir düşen Çaka Bey, İzmir’i, yerleşiklerin dilinde “Smirni” olan yeri 8000 Türkmen yiğidiyle aldı. Kurduğu 40 parçalı güçlü bir donanmayla İzmir merkezli, Urla ve Foça’yı da içeren, Midilli, Sakız, Sisam, Rodos adalarına egemen olan bir beylik kurdu. Marmara Denizi kıyılarına kadar açıldı. Gözü pek bir liderdi. (Ege’de savaş)
Çaka Bey’in Mirası
Antik çağın büyük ozanı İzmirli Homeros’un eserlerini okuyup anlayacak kadar Helence/Yunanca bildiği söylenir. Onun kişiliğinden ve artan gücünden rahatsız olan Bizans ve Anadolu’daki Selçuklu Sultanı I. Kılıç Aslan (1079-1107) Çaka Bey’e karşı bir ittifak yaptı. Bunun farkında olmayan Çaka Bey, Kılıç Aslan’ın davetiyle gittiği ziyafette öldürüldü (1092). Türk’ün Türk’e ettiğine bak! Kurduğu küçük beylik, I. Haçlı Seferi’nin başlamasıyla Anadolu’ya giren Haçlılar tarafından 1097 yılında yıkıldı. Haçlılar İzmir’i Bizanslılara teslim etti. Haçlı saldırganlarının kırımlarıyla bölgeye yerleşmiş Türkmenler, içlere ve dağlara doğru çekildi. Ancak Türkmenler, artık çevreyi tanımış, bu bereketli toprakları yurt edinmeye kararlıydı. (Çaka Bey’in İzmir beyliği)
Bizans’ın Kontrolü ve Türkmen Beylikleri
150 yıl kadar İzmir’i elinde tutan Bizans, 1261 yılında kenti Cenevizlilere (İtalyan Cenovalılar) verdi. Bu süreçte Anadolu’daki Türkmenlerin sayısı, doğudan gelen göçlerle sürekli artıyordu. Yer yer küçük beylikler kuruluyordu. 1299’da Kayı boyundan Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Bey, Bilecik-Bursa dolayında kurduğu beylikle gelecekte cihan hakimiyetine adım atarken, bir diğer Türkmen beyi Aydınoğlu Mehmet Bey, 1308’de Bizanstan aldığı Birgi’de (Ödemiş-İzmir) kendi bağımsızlığını ilan etti. İzmir kentinin çevresini hızla ele geçiren Mehmet Bey, Kadifekale’yi zapt etti ama 1097’den beri Hıristiyanların elinde bulunan yalıdaki Liman/Okçular Kalesi’ni alamadı. (İzmir Limanı ve Kalesi ile ilgili bir harita. 16. yüzyıl.)
Türk Mahallelerinin Gelişimi
Böylece İzmir’in karasal tarafında ve Kadifekale eteklerinde yavaş yavaş gelişen Türk mahalleleri oluşmuştu. Hıristiyanlar ise körfez kıyısında, uzun yıllar karaya bir cep gibi giren koydaki iç limanı koruyan Liman/Okçular Kalesi çevresinde yaşıyordu. Kalenin bekçilik yaptığı bu küçük koy/liman, eski Değirmen Dağı denen yüksek, bugünkü Eşrefpaşa semti eteklerinden gelen sellerin yığıntılarıyla 17. yüzyıla doğru dolacaktı. Bu Liman Kalesi’nin çevresi ve deniz kıyısı, Hıristiyanların yaşadığı yöre “Gavur İzmir”, iç taraf, Kadifekale’ye doğru uzanan yerler “Müslüman Mahallesi”ydi. Geçen yıllarda kasıtlı olarak günümüz İzmirine de yakıştırılmaya çalışılan “Gavur İzmir” deyişi bundandır, tarih bilmezlikten! “Müslüman Mahalleleri”nde, kendi kültürlerini yaşatan Türkler oldukça dindardı. (1800’lü yıllarda Liman Kalesi)
Umur Bey Dönemi
Aydınoğlu Mehmet Bey’den sonra başa geçen oğlu Umur Bey, 1329’da iki yıllık bir kuşatmadan sonra “Aşağı Kaleyi, Liman Kalesi”ni fethetti. “Gavur İzmir” de Müslümanların eline geçti! Umur Bey, yalıya kurduğu tersanelerle denizlerdeki etkinliğini arttırdı. Kıyıları vura vura, baskın yaparak uzak diyarlara kadar gitti. Yunanistan’da Mora yarımadası-Korint boğazını ya da Çanakkale-Gelibolu kıstağını, gemilerini yağlı tahtalar üzerinden karada kaydırarak, hayvanlarla çekerek geçirdiği söylenir. Ancak Umur Bey’in parlak günleri uzun sürmedi. (Umur Bey heykeli – Birgi/Ödemiş/İzmir)
Haçlı Seferleri ve Anadolu
O dönemin dünya politikasında, Avrupalı Hıristiyanların gözü Orta Doğu’daydı. Haçlı bayraklarıyla sürüler halinde Orta Doğu’ya saldırıyorlardı. Anadolu, onlar için bir köprüydü. Din adına yapılan en kanlı paylaşım savaşlarından biri olan Haçlı Seferleri, görünürde Hz. İsa’nın yaşadığı kutsal toprakları Müslümanların elinden almak için yapılmıştı. Ancak gerçek amaç, o dönemde dillere destan olan sıcak ülkelerin zenginliklerine el koymak ve ticaret yollarını denetim altına almaktı. Yağmacı Haçlı seferleri art arda geldi. Bu ortamda Anadolu’nun batı ucunda, sefer yolundaki korunaklı İzmir limanının önemi ortadaydı. Tüccarlar için bir durak, uğrak yeriydi burası. Üstelik zengin bir doğanın parçasıydı. 1334’de Haçlılar büyük bir donanmayla İzmir’e saldırdılar. Liman Kalesi ve “Gavur Mahallesi”ni tekrar ele geçirdiler. Aydınoğullarının tersanelerini, donanmasını yaktılar. Umur Bey, böyle güçlü bir saldırıya karşı İzmir’i koruyamamıştı ama kentin en yüksek yerine, Rumlarca adı “Pagos” olan “Kadifekale”ye çekildi. Yöreyi terk etmedi. Haçlılar Kadifekale’yi alamadı ve Türkleri İzmir’den söküp atamadılar. Artık Türklerin de yurduydu bu topraklar. Umur Bey, Türkmenleri hemen toparlamaya girişti. Ardına aldığı yeni güçlerle 1348’de İzmir’in Liman Kalesi’ni geri almak için kuşattı. Haçlılar, kenti zapt ettikten sonra Kaleyi Rodos Şövalyelerine teslim etmişti. Ne yazık ki Umur Bey, bu kuşatmada kaleden atılan bir okla öldü. Kaleyi fethedemedi. Aydınoğullarının merkezi Birgi’de babasının yanına gömüldü. Babası Mehmet Bey, 1312 yılında Birgi’de, Anadolu Türk sanatının en güzel örneklerinden biri olan, kendi adını taşıyan bir cami yaptırmıştı. Camisinin haziresinde (bahçesindeki küçük mezarlıkta) yatıyordu. Umur Bey’in yerini kardeşleri Hızır ve İsa Bey aldı. İzmir çevresinin Türkleşmesini onlar sürdürdü. Ama Smirni/İzmir Kalesi Rodos şövalyelerinin elinde kalmıştı. (1550-1650 yılları İzmir. Liman, Kadifekale.)
Timur’un İzmir’e Gelişi
Umur Bey’den yaklaşık 55 yıl sonra İzmir yine kanlı günler yaşayacaktı. Orta Asyalı fatih Timur, giderek Türkleşen ancak sahili ve Kalesi Hıristiyan Rodos Şövalyelerinin elinde olan İzmir’in tarih sahnesinde yer alacaktı. Timur’la İzmir’in bu karmaşık yıllardaki ilişkisi neydi? Nasıl gelmişti, neden gelmişti, neler yapmıştı buralarda? Ne izler bırakmıştı, bu hem çok akıllı hem de kıyıcı önder?
Timur’un Hayatı ve Seferleri
Timur, 1336 yılında bugünkü Özbekistan’da, Semerkand yakınındaki “Şebz” şehrinde doğmuştu. Burası, Aral gölü ile Hazar denizi arasında kalan topraklardır. Aral gölüne dökülen Seyhun (Siri Derya) ve Ceyhun (Amu Deya) nehirleri bu toprakları sulardı. Burası, 1227’deki ölümüyle imparatorluğu parçalanan Moğol Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın payına düşmüştü. (Cengiz Han’ın Pekin’e girişi – Reşiddüdin) Bu bölgede çoğunlukta olan Türklerle Moğol soyu birbirine karışmış, başlangıçta Şamanist ve Budist olan Çağatay Hanları 1330’lu yıllarla birlikte İslam dinini seçmiş, dilleri de Türkçe’ye dönüşmüştü. Yakın zamanlara kadar buralarda konuşulan dile “Çağatay Türkçesi” deniyor. Timur’un soyunun Türkleşmiş bir Moğol boyu olan Barlaslar’dan geldiği ileri sürülür. Babası Turgay, annesi Tekira Hatun’dur. Bir görüşe göre de Barlaslar ile Cengiz Han ortak bir atadan geliyordu. Doğrudan Cengiz Han soyundan olmaması nedeniyle, kendine “Han” demiyor, “Emir” diyordu Timur. Ancak hakanlık konumunu yasal hale getirmek için Cengiz soyundan gelen kukla bir “Han”ı tahta oturtup devleti kendi yönetiyordu. Bunun yanı sıra durumunu güçlendirmek için yine Cengiz Han soyuna mensup “Bibi Hatun” lakaplı “Saray Melik” hanımla evlenmiş, saygın bir unvan olan “Küregen” “Güvey” sanını kullanma hakkını kazanmıştı. Ancak Bibi Hatun’un, Timur seferdeyken ona sadık kalmadığı yönünde söylentiler vardı. (Timur’un yaralandığını temsil eden bir minyatür)
Timur’un Dini ve İktisadi Yönetimi
Timur’la görüştüğünü yazan Tunuslu İslam alimi İbni Haldun’a göre Timur bir Türk’tü. Doğduğunda avucunda kan olması, ileride çok kan dökeceğinin, saçlarının beyaz olması olgun bir kişi olacağının ve çok işler başaracağının delili olarak yorumlanmıştı. Timur, yetişkin iken uzun boylu, geniş omuzlu, başı büyük, alnı geniş bir erkekti. Asık suratlıydı ve ciddiyet akardı üzerinden; bakana korku verirdi. Sağ eli felçli ve sağ ayağı topaldı. Bir anlatıya göre küçükken koyun çalarken bir çoban tarafından omzundan ve kalçasından vurulmuş, çolak ve topal kalmıştı. İbni Haldun’un verdiği bilgiye göre ise Timur’un topal olmasının nedeni gençliğinde girdiği bir çatışmada aldığı ok yarasıydı. Bu nedenle ona Timurlenk, Aksak Timur deniyordu. İslamın Orta Asya’da kökleştiği bir ortam vardı doğduğu topraklarda. Timur, Moğol kökleri de olan sünni bir Müslüman Türktü. Dindar görünüyordu. Başkent yaptığı Semerkand’da, “Tasavvuf İlmi”nin öncülerinden, çok saygı duyduğu büyük İslam alimi Hoca Yesevi’ye bir türbe yaptırmıştı. Ardılları günümüze kadar gelen Nakşibendilik tarikatının kurucusu, büyük mutasavvıf Muhammed Bahaüddin’e de hürmet ediyordu. Dini siyasette çok iyi kullanıyordu. Din, çoğunlukla kimi siyasetçilerin davranışlarına toplum nezdinde meşruiyet sağlıyordu. Eskiden de öyleydi, şimdi de. (Emir Timur)
Timur’un Fetihleri ve İzmir’e Yönelişi
Bunların yanı sıra ülkesinde boş arazilerde tarım yapılması için nüfus kaydırmaları, yeni iskanlar yapıyor, sulama kanalları açtırıyordu. Ticaretin gelişmesi için girişimlerde, düzenlemelerde bulunuyordu. 43 eşi ve cariyesinin olduğu söylenir. O zamanların bir kendine bağlama ve barış sağlama yöntemi olarak fethettiği yerlerin beylerinin karılarını, kızlarını kendine eş ya da cariye yapması bu sayıyı arttırmıştı. Aynı zamanda bir satranç oyunu tutkunuydu. Kimse onu yenemezdi. Hatta satranç tahtasını büyütmüş, oyuna deve, boğa, aslan gibi yeni taşlar eklemişti. Bir akıl oyunu olan satranç deneyimi muhtemelen birçok savaşı kazanmasına yardımcı olmuştu. Yaman bir savaşçı ve savaş yöneticisiydi. Hırslıydı! Doğduğu toprakların yönetimini, Aral gölüne dökülen Seyhun (Siri Derya) ve Ceyhun (Amu Deya) nehirleri arasındaki, Arapça “nehrin ötesi” anlamına gelen “Maveraünnehiri” ele geçirdikten sonra batıya yöneldi. (Timur’un seferleri ve I. Beyazıt)
İzmir’in Kuşatılması
Timur’un savaşı aslında bir fetih savaşı, ele geçirdiği bölgelere yerleşme amacı taşımıyordu. Çok kıyıcı ordusuyla zapt ettiği yerlerde ona direnmiş halkı çoğunlukla acımasızca kılıçtan geçiriyor, altın, gümüş gibi değerli ne varsa yağmalıyordu. Bu amaç ve eylemlerle Anadolu’ya girdi. Osmanlı Sultanı I. Beyazıt (1360-1402) adım adım ülkesine sokulan, başlangıçta savaşmak istemeyen görüntüsü veren Timur’un karşısına dikildi. Ülkesini çiğnetemezdi ya! (Ankara Savaşı ve I. Beyazıt’ın esir düşmesi – 1402) Sultan I. (Yıldırım) Beyazıt “28 Temmuz 1402” de Ankara’da, Çubuk Ovasındaki ünlü savaşta, yanlış konumlanma, eşliğindeki birliklerin ihaneti, Timur’un kurnazlığı sonucu yenildi. Bu savaşta Timur’un, Hindistan seferinde elde ettiği savaş fillerini kullanması Osmanlı ordusuna karşı büyük bir üstünlük sağlamasına yol açtı. Filler, Osmanlı hatlarını yarıp ağır zararlar verdiler. Koca hayvanlar Osmanlı ordusunun moralini ve düzenini bozdular. Sonuçta Osmanlı Sultanı I. Beyazıt esir düştü. Ardından Timurlenk Anadolu’yu talan etti. Birçok kenti yakıp yıktı. Askerleri değerli ne varsa topluyordu. Ganimet deniyordu buna! Türk sayılan ve Müslüman olan Timur, yine bir Türk ve Müslüman olan Yıldırım Beyazıt’ı kafeste koyulmuş bir aslan gibi elaleme teşhir etti. (Timur tarafından kafese konulan Sultan Beyazıt – Bir Avrupa resmi – 1584) Anadolu insanlarını ezdi. Bu verimli topraklarda daha yağmalanacak yer çoktu. Kütahya’da ordugah kurduktan sonra, Aralık 1402’de batıya yönelmeden önce, Osmanlı Devletinin Anadolu’daki Türk beyliklerini yönetimi altında birleştirerek kurduğu birlik düzenini bozdu. Nasıl olsa Yıldırım Beyazıt yenilmiş, Anadolu Timur’un eline geçmişti. İstediğini yapardı! Timur, bu beyliklerin topraklarını önceki beylerine geri verdi. Anadolu’nun Osman Bey oğulları tarafından bin bir çabayla oluşturulan siyasal birliğini paramparça etti. Tabii ki bu birliğin yok edilmesi girişiminden, Osmanlının düşmanı Ortodoks Hırıstiyan Bizans Devleti de çok memnundu. Balkanların altını üstüne getiren Yıldırım Beyazıt, Bizans’ı, İstanbul’u da kuşatıp zapt etmeye kalkmıştı çünkü. Aksak Timur onunla aynı dili konuşan, aynı dine, aynı mezhebe mensup I. Beyazıt’ı yenince, Bizans için Anadolu’dan gelecek Türk tehdidi zayıflamıştı. Bizans’ın/İstanbul’un üstüne gitmedi Timur. Anadolu onu yeterince oyalayacaktı. Üstelik kendi yurdundan da oldukça uzaklaşmıştı. Hıristiyan Devletler Osmanlı’yı parçalayan Timurlenk’i seviyordu.
Timur’un İzmir Kuşatması
(Esir Beyazıt’ı denetleyen Timur. Resim (Chilobowski – 1878). Öte yandan duydukları, çaşıtlarının bildirdikleri Batı Anadolu’nun zenginliğini anlata anlata bitiremiyordu. Komutanları bugünkü Marmara bölgesini de yağmaladılar. Kucak kucak altın taşıdılar Timur’a. Sıra Ege Denizi’ne ulaşmaya gelmişti. Hıristiyanların, yerleşiklerin “Smirni” dediği İzmir’in şanı arşı alaya çıkmıştı. Bitek ovaları servet üretiyordu. Limanlara gelen giden gemiler hep yük doluydu. O dönemde yaşamış Bizans tarihçisi Mikhael Dukas’ın anlattığına göre Timur, Edremit üzerinden Bergama’ya geldi. Bir süre Bergama’da kaldıktan sonra İzmir çevresine yöneldi. Çağdaş yazar Roy E. Steir’in yazdığına göre de Timur’un askerleri bölgede, muhtemelen Denizli civarında bulunan kirli ya da zehirli bir kaynaktan su içtikleri için hastalanmışlardı. Zengin yöreyi talan ettiği sırada; Timur yanlısı yazar Ali Yezdi’nin verdiği bilgiye göre; işlek limanları olan Ayasuluk (Efes-Selçuk) ve Balat’a (Milet-Söke) girdi. Buraları denetimine aldı. Ticaretin çok canlı olduğu Tire’de bir süre kaldı. Timur, Tire’ye girişiyle ilgili olarak kente; halk arasında “Karataş” olarak anılan, ama sonra kaybolan, Farsça (İran dili) yazılı bir “kitabe” diktirdi. Osmanlı kaynakları Timur’un kışı “Aydın ili”nde geçirdiğini yazıyor. (Timur dinleyicilerine buyuruyor. Minyatür (1467)
Haçlıların İzmir’e Teslimi ve Sonrası
1344 yılı Haçlı Seferleri sırasında, Haçlılar Smirni/İzmir’i Rodos adasına üslenmiş, bir Hıristiyan tarikatı olan Saint Jean/John Şövalyelerine teslim etmişti. 11. yüzyıl sonunda Haçlıların zapt ettiği Kudüs’te katolik şövalyeler tarafından kurulmuş bu tarikatın amacı, başlangıçta hastaları tedavi etmekti. Bu nedenle onlara “Hospitalier” “Hasta bakıcılar” deniyordu. Aynı zamanda savaşçı olan bu tarikat, Haçlıların Kudüs krallığı çökünce 1291’de Kıbrıs’a, ardından Rodos’a sığındı. Malta adasında üslendi. Zamanla Akdenizi haraca kesen Rodos şövalyeleri için konumu stratejik İzmir, yerleşilecek, önemli bir silahlı güç barındırılacak, kolay elde tutulacak bir yerdi. Bu nedenle, Anadolu’da Türkleri birleştirmeye uğraşan Osman oğulları için, yörede gittikçe artan Türk varlığına rağmen, İzmir’in deniz kıyısındaki zapt edilmesi zor kalesini fethetmeye sıra gelmemişti. Timurlenk İzmir’e vardığında, karşısında korunaklı bir kaleye ve limana sahip savaşkan Rodos Şövalyelerini buldu. (Timur savaşta)
İzmir’in Kuşatılması ve Sonuçları
Ege Denizi’ne ulaşan Timur’un yüksek bir yerden seyrettiği İzmir’in güzelliğine, körfezin ihtişamına hayran kaldığı söylenir. Körfez bir inci gerdanlık gibi duruyordu gözlerinin önünde. O zamandan beri hep güzeldir İzmir! Poyrazı, imbatı, fışır fışır sahile çarpan köpüklü dalgalarıyla! Yöredeki ilk Türkmen boylarının önderi Çaka Bey’in bir süre elinde tuttuğu, daha sonra Hıristiyanların geri aldığı, bu süreçte Osmanlının fethetmeye kalkmadığı kenti zapt etmeye karar verdi Orta Asya’dan gelme yaman fatih. Kuşattığı birçok yerde yaptığı gibi Timurlenk, kentin sahiplerini önce ikaz etti. İlk gün elçilerine “beyaz bayrak” sallatarak teslim olmalarını istedi. Olmadılar! İkinci gün gösterilen “kırmızı bayrak”, kenti zapt etmek için zor kullanılacağının işaretiydi. Yine teslim olunmazsa üçüncü gün göndere çekilen “siyah bayrak” ise kentin yağmalanacağını ve insan kırımı olacağını bildiriyordu. (Emir Timur ve Meclisi) Rodos Şövalyeleri bunlara aldırmadılar. Kalelerine güveniyorlardı. Kalenin koruduğu küçük limana gelecek dost gemilerden yardım alabileceklerini umuyorlardı. Deniz aşırı birçok yakınları vardı. Ancak karşılarına bir savaş dehası çıkmıştı. Bir santraç ustası! Üstelik ona karşı çıkanın gözünün yaşına bakmayan, düşmanına acımasız olan bir komutan. Aksak Timur, kale surlarında gedik açmak için temellerine “lağım” denilen çukurlar, tüneller açtırdı. Buralara yerleştireceği barutla duvarları patlatmayı tasarlıyordu. Zaten bu yöntem o devirde saldırgan orduların kuşatmalarda kullandığı klasikleşmiş bir yöntemdi. Bir yandan da çevre tepelerden taş söktürmek, bu taşları limanın ağzına taşıtmak için erlerini seferber etti. Oysa limanın girişi, aylarca taş taşınsa bile kapatılacak darlıkta değildi. Giriş engellenemezdi. Deniz doldurma girişimi boşunaydı! Böyle düşünen İzmir’in şövalyeleri bu bakımdan rahattı. Rodos’tan ve diğer üslerden deniz yoluyla her an yardım gelebilirdi. Ancak Timur’un amacı limanın girişini kapatmak değildi. “O”, bu limanın ağzına taşınan taşlarla, içeri girmek isteyen gemileri batırmak için kullanacağı toplara sağlam zemin oluşturmaya çalışıyordu. Limanın girişi denetim altına alınca Rodoslulara yardıma gelen gemiler içeri giremediler, destek veremediler. Ama Kaledekiler de kolay teslim olmadı. Burçlardan ve surlardan atılan oklarla Timur’un ölen askerleri yığın oldu surların dibinde. Her zamanki gibi bu savaş da çok kanlıydı. Topların ısrarla kaleyi dövmesi, lağımcıların barutları ateşlemeleriyle sur duvarları ve kale burçları yıkıldı. Timur’un ordusu İzmir’e girdi. (Timur’un İzmir Kuşatması’nı gösteren Fars/İran minyatürü, (Bihzad – 1467)) Yardıma gelen Rodos Şövalyelerinin gemileri yoğun top atışı karşısında limana yaklaşamadı bile. Çok sertti Orta Asyalı savaşçılar. Askerler kentte direnenlerin kestikleri başlarını toplarla gemilerin üzerine fırlattılar. Hatta kellelerden duvar örüldüğü bile iddia edildi. Gemilerle yardıma gelenler, suyun üstünde yüzen, onlara doğru fırlatılan, sur duvarlarına dizilmiş kesik başları görünce ürktüler, dehşete düştüler. Böyle bir şey görmemişlerdi o güne dek. Gemileriyle birlikte çekildiler, kaçtılar.
Timur’un İzmir’i Ele Geçirmesi
Timur, İzmir’i ele geçirdikten sonra Cenevizlilerin (İtalyan-Cenovalı) elinde olan Foça’ya, teslim olmaları için torunu Muhammed Sultan’la haber gönderdi. Yoksa akıbetleri İzmir gibi olacaktı. Foçalılar da boyun eğdi Timur’a. Bağışlanmalarını istedi. Baç/haraç ödemeyi kabul etti. (Timur)
Timur’un Dönüşü ve İzmir’in Geleceği
Timurlenk daha sekiz ay Anadolu’da kaldı. Anayurduna, Orta Asya’ya doğru yola çıktı. 8 Mart 1403’de, I. Beyazıt’ın ölümünü duyunca çok üzüldüğü söylenir. Tabii ki o kadar aşağıladıktan sonra! Anadolu’yu siyasal olarak karmakarışık ettikten sonra. Onu kafeste gezdirmesinden sonra! Oysa aynı dili konuşuyor, aynı Peygambere inanıyorlardı. Başkent Semerkand’a dönünce ülkesinde, yanında getirdiği ganimetlerle büyük gösteriş yaptı. Ancak hastaydı Timurlenk. Kesip biçmeye, başkalarının ürettiğine el koymaya o kadar alışmış olmalıydı ki ülkesine döndükten sonra bile yeni fetihler yapmaktan vazgeçmeyecekti. Daha önce üzerine gitmek istediği ama gerçekleştiremediği bir sefere çıkmak, Çin’in üstüne yürümek istiyordu. Ondan iki yüz yıl önce Cengiz Han’ın fethettiği (1215), torunu Kubilay Han’ın imar edip Moğol İmparatorluğunun başkenti yaptığı (1272) Pekin’i, o zamanki adıyla “Han Balık”ı (Han Şehri) görmek/almak istiyordu belki! Yola çıktığı 1405 yılında, Ceyhun nehri kıyısındaki “Otrar” (Farab) da vefat etti Timurlenk. Dünya kimseye kalmıyor! O zamanlar “kulunç” denilen ölümcül bir hastalık nedeniyle vefat ettiği söylenir! Öldüğü “Otrar” aynı zamanda büyük Türk ve İslam filozofu ve bilim adamı Farabi’nin doğduğu kentti. Semerkand’a gömüldü Timur. (Timur’un mozelesi. Günümüz – Semerkand/ Özbekistan. 1403-1404)
Özetle: İzmir’in Tarihi ve Timurlenk’in Mirası
Timur’un İzmir’e kadar uzanan Anadolu seferi kanlı bir serüvendir. Eylemleri Anadolu’da yaşanmış zorlu günlerin şiddetini gösterir. Zaten savaşın ürünü, ne adına yapılmış olursa olsun “ölüm”dür. Doğduğu topraklarda, Orta Asya’da dine, dindarlığa, İslam alimlerine çok değer verdiği, usta sanatçılar elinden görkemli yapılar oluşturduğu halde Timur’un çıktığı seferlerde, kendi soydaşlarına bile yaptığı kıyıcılık o gün için bir zafer gibi görünür ama sonunda insani bir kırımıdır. Savaşmak insanlığın en kötü huyudur! Ne yazık ki “ölüm” de siyasetin bir aracıdır! Timur’un seferlerini dini yaymak ya da zorunlu olarak yeni bir yurt bulmak için yapmadığı da ortadadır. Amaç; egemenlik, yağma, talan! Karşısına çıkanlar da insandır demeden; bir canı öldürmek, binbir emekle üretilmiş yapıları yıkıp yok etmek, ellerindeki değerli varlıkları, hele hele bunu zenginlik; bir parça toprak, altın, gümüş için yapmak nasıl bir haldir ki! Bu, “içinde bulunulan zamanın ruhu”dur belki! “Ne biçim ruhtur bu”! Ne yazık ki uzun yıllardır çok değerli düşünürlerin, sanatçıların topluma anlattığı, yönlendirmeye çalıştığı; “insanlık”, “pozitif değerler”; küçük ya da büyük çıkarlar için o gün de ayaklar altına alınmış, bugün de alınıyor. Oysa, varlık nedeni yaşamak olan insanın kadim istemi “barıştır”.
Timur’un İzmir Üzerindeki Etkisi
Timur’un ölümünden ve ordusunun Anadolu’dan çekilmesinden sonra İzmir’de bir süre güç boşluğu yaşandı. Geçici olarak bağımsız kalan kent, Timur’un Anadolu beyliklerini ayağa kaldırma politikası sonucu bir süre Birgi-Ödemiş merkezli Aydınoğullarının denetiminde oldu. “Fetret Devri” “Ara Dönem” denilen, Yıldırım I. Beyazıt’dan sonra, oğullarından I. Çelebi Mehmet’in (1413-1421) kardeşleriyle olan iktidar kavgasını kazanmasının ardından Osmanlı Anadolu’ya tekrar egemen oldu. Siyasal birliği sağladı. İzmir kesin olarak 1424 yılında, Fatih Sultan (II.) Mehmed’in babası II. Murat (1421-1451) tarafından Osmanlının yönetimine girdi. İşte böyle sancılı bir süreçtir, “gavur” ve “müslüman” İzmir’e Türklerin yerleşmesi. Kılıcı yaman Timurlenk Semerkand’dan İzmir’e gülümsüyor olmalı!
Kaynaklar: Halil İnalcık (2013). “Çaka Bey-İzmir Beyliği, 1081-1092”. NTV Tarih, s.48; Yahya Başkan (2014): Timur, Rodos Şövalyeleri ve Batı Anadolu Seferi, Turkish Studies, s.139-148; Nizamüddin Şami (1987): Zafername, TTK Yayınları, Necati Lugal Çev, İstanbul, s.318-319; https://en.wikipedia.org/wiki/Timur; https://tr.wikipedia.org/wiki/Timur; İsmail Aka (2024): https://islamansiklopedisi.org.tr/timur; Roy E. Stier (2008): Muhteşem Savaşçı Timurlenk, (nşr. E. Aşuroğlu), Elips Yayınları, Ankara, s.186-187.
Sefa Taşkın
01.09.2024
Karşıyaka-Dikili/İzmir
